1860’ta Eğrigöz Kazasındaki Tekke ve Zaviyeler
- Tekke ve Zaviye nedir?
Tekke ve zaviyeler, İslâm sosyal yaşamında tarikat etkinliklerinin yürütüldüğü kurumlardır. Tarikatlara ait bir kurum olarak görülen tekke ve zaviyeler, İslâm dünyasında dergâh, hangâh, ribat, âsitane gibi farklı adlarla da anılır. Zaviyeler tekkenin küçük olanıdır.
Mutasavvıflarca ilk tekkenin, Ebul Kasım el-Kufi tarafından 8. yüzyılda, Şam yakınlarındaki Remle’de kurulduğu kabul edilir. Tarikatların kurulmasıyla tekkeler İslâm dünyasının her yanına hızla yayılmıştır. Tekkeler mescit görevini de görürdü. Dervişler, tekkenin iç hizmetlerini yürütürdü. Tekkenin masrafları vakıflar yoluyla karşılanır, dervişler de kazançlarının bir bölümünü bağlı bulunduğu dergâha bağışlardı. Tekkeler, dinî işlevlerinin yanında, güzel sanatların da korunma ve gelişmesinde rol oynadılar.
Tekke yapılarının büyüklüğü tarikatlara göre değişirdi. Tek bir mekândan oluşan tekkelerin yanı sıra, geniş alana yayılmış birçok yapıyı barındıran külliye görünümlü tekkeler de vardır. Tekkelerin tek bir mekândan oluşanları genellikle tarikata bağlı kişilerin haftanın belirli günlerinde bir araya geldikleri, tarikata özgü törenleri düzenledikleri yapılardır. Birden çok mekândan oluşanlarda ise tarikat etkinliği daha geniş ve süreklidir. Böyle tekkelerde, genellikle şeyhin ailesiyle oturduğu ayrı bir yapı, dervişlerin sürekli ya da geçici olarak barındıkları yapılar, aşevi, çamaşırhane, hamam gibi yerler ve tarikata bağlı kişilerin toplanıp ayin, sohbet ya da zikir denilen törenlerini düzenledikleri ayrı bir mekân bulunur.
Zaviyelerde görev yapan şeyhlere “zaviyedâr”, buralarda oturan dervişlere de “zaviyenişîn” denirdi. Zaviyeler, büyük yerleşim alanları dışında, küçük köy ve kasabalarla yollar üzerinde açılıyordu. Çevredeki dervişlerin toplanma yeri olmasının da ötesinde kimi görevleri vardı. Özellikle Türk dünyasının çeşitli yerlerinden gelen derviş ve tacirlerin yolculuklarını rahat biçimde yapmalarını sağlamak, bu görevlerin başında geliyordu. Zaviyelere gelen derviş ve yolcular, buralarda konaklıyor, dinlendikten sonra yoluna devam ediyordu.
Osmanlı toplum ve eğitim hayatında önemli bir yere sahip olan tekke ve zaviyeler zamanla yozlaşmış ve toplumsal alanda bölünme ve gruplaşmalara neden olmuştur. 30 Kasım 1925 tarih ve 677 sayılı kanunla tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması kabul edilmiş ve birtakım unvanların kullanılması yasaklanmıştır. Kanun, bütün tarikatlarla birlikte, şeyhlik, dervişlik, müritlik, dedelik, seyitlik, çelebilik, babalık, emirlik, halifelik, falcılık, büyücülük, üfürükçülük, gaipten haber vermek ve murada kavuşturmak amacıyla muskacılık gibi, eylem, unvan ve sıfatların kullanılmasını, bunlara ait hizmetlerin yapılmasını ve bu unvanlarla ilgili elbise giyilmesini de yasaklamıştır.
- Kütahya Sancağındaki Tekke ve Zaviyeler
Tekke ve zaviyelerin masraflarını karşılamak için aşar vergisinden pay ayrılmakta ve bunun için ihale yapılmaktaydı. Bu ihaleler kayıt altına alınıyordu. Bu kayıtlardan zaviyenin adı zaviyedârı, ihale sorumlusu, ihale bedeli gibi bilgileri öğrenebiliyoruz. Biz de, 25 Zilkade 1276 (14 Haziran 1860) tarihli EV.d.17119 kodlu Kütahya ile ilgili defterden hareketle o dönemde Eğrigöz kazasındaki tekke ve zaviyeleri, buraların mütevellilerini ve aşar bedellerini sıralayacağız.[1]
Bu tarihte, deftere göre Kütahya’nın; Banaz, Bilecik, Eğrigöz, Eskişehir, Gediz, İnönü, Karacaşehir, Seyyidgazi, Simav, Söğüt ve Uşak olmak üzere 11 ilçesi, Etrafşehir, Tavşanlı, Altıntaş, Gireği, Virancık ve Gümüş olmak üzere 6 nahiyesi vardır. Bu yerleşimleri günümüzdeki idari yapıya göre düşünürsek Kütahya, Uşak, Eskişehir ve Bilecik illerini içeren geniş bir coğrafyayı kapsar.
1860’ta Kütahya sancağında 310’dan fazla tekke ve zaviye vardır.
3.Eğrigöz Kazasındaki Tekke ve Zaviyeler
- Ağa ve Baş köylerinde Ahi Arslan Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 290)
- Ağa ve Baş köylerinde Sinan Ağa Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 5.250)
- Akkilise köyünde Eynehan Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 305)
- Baş köyünde Şeyh Mürüvvet ve Şeyh Merdan Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 685)
- Demirli köyünde Nalunlu Dede Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 490)
- Eğrigöz köyünde Dündarlar Zaviyesi (Sorumlu: Küftürcüoğlu Ahmet Efendi Aşar Bedeli: 300)
- Emet kasabasında Pazar ve Babık Bey Vakfı (Sorumlu: Zaviyedârı Ahmet Ağa Aşar Bedeli: 14.100)
- Emet kasabasında Vakıfça Çiftliği (Sorumlu: Zaviyedarı Hafız Mahmut Efendi Aşar Bedeli: 280)
- Emet, İğde, Hisarcık ve Kırgıl köylerinde Şeyh Süleyman Efendi Vakfı (Sorumlu: Zaviyedarı Süleyman Efendi Aşar Bedeli: 15.000)
- Hisarcık köyünde Resul Baba Zaviyesi (Sorumlu: Küftürcüzâde Ahmet Efendi Aşar Bedeli: 845)
- Hisarcık köyünde Şeyh İlyas Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Halil Aşar Bedeli: 1.000)
- Kayı köyünde Şeyh Mehmet Efendi Zaviyesi (Sorumlu: Külcüoğlu Hasan Aşar Bedeli: 500)
- Kırgıl köyünde Danişment Zaviyesi (Sorumlu: Döğmelizâde Hacı Hüseyin Ağa Aşar Bedeli: 200)
- Kurtluhaliller köyünde Kurt Baba Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Hafız İbrahim Aşar Bedeli: 320)
- Mümye köyünde Ahi Doğan Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Derviş Ahmet Aşar Bedeli: 4.300)
- Sülye köyünde Şeyh Talca Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 460)
- Şeyhçakır köyünde Şeyh Çakır Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Mehmet Dede Aşar Bedeli: 1.050)
- Yenice köyünde Doğanlar Zaviyesi (Sorumlu: yok Aşar Bedeli: 310)
- Yoncaağaç köyünde Eşref Sultan Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Hasan Aşar Bedeli: 950)
- Yoncaağaç köyünde Şeyh Enyal Zaviyesi (Sorumlu: Zaviyedarı Ali Efendi Aşar Bedeli: 1.450
[1] Başbakanlık Osmanlı Arşivleri EV.d.17119 (11 varak)
